Draumur í dós

Ótal uppfinningar má rekja til stríðsrekstrar. Eins og áður hefur verið rakið á þessum vettvangi er ástæðan ekki sú að villimannleg slátrun á fólki sé svo frjó og skapandi – því er öðru nær. En þegar kemur að hernaðarútgjöldum, einkum á ófriðartímum, horfa stjórnvöld sjaldnast í aurinn. Markaðslögmálum er vikið til hliðar en fjármagni dælt í vísinda- og uppfinningamenn sem heita lausnum á vandamálum hersins.

Herstjórnarlist snýst um fleira en að smíða byssur og þjálfa dáta. Einnig þarf að leysa úr ótal praktískum úrlausnarefnum svo sem varðandi fjarskipti og samgöngur. Og þegar ferðast er með stóran her er eitt stærsta vandamálið öflun vista. Hermennirnir þurfa nægan mat til að hafa orku til að berjast og ekki er gott ef heilu og hálfu herdeildirnar veikjast vegna matareitrana.

Í kjölfar frönsku byltingarinnar stóð franski herinn í ströngu um langt árabil og átti í sífelldum styrjöldum við önnur voldug ríki Evrópu með tilheyrandi herleiðöngrum. Mataröflun fyrir herinn var stórt vandamál og var því árið 1795 gripið til þess ráðs að heita 12 þúsund frönkum í verðlaun fyrir þann sem gæti fundið góða lausn á að geyma matvæli óskemmd.

Tólf þúsund frankar voru feykihá upphæð og fjöldi fólks freistaði þess að næla í þau. Það var fimmtán árum síðar að lausnin fannst og maður að nafni Nicolas Appert, konfektgerðarmeistari og bjórbruggari, fékk verðlaunin greidd út.

Lausn Apperts var sérstæð. Hann kom matvælunum fyrir í glerkrukkum sem búið var að hreinsa, innsiglaði krukkurnar með grisju og vaxloki og dýfði þeim síðan í sjóðandi vatn. Með þessari meðhöndlun gat Appert tekið nánast hvaða matvæli sem er og geymt svo mánuðum skipti án þess að þau skemmdust.

Það var nokkur ljóður á uppgötvuninni að enginn skildi hvernig á þessu stóð. Lífvísindin höfðu enn ekki áttað sig á tilvist eða eðli baktería. Áratugir áttu eftir að líða uns annar Frakki, Louis Pasteur, réði þá gátu. Pasteur gat skýrt forsendur gerilsneyðingar sem við hann er kennd á fjölda tungumála. Og hann áttaði sig á hversu háan hita þyrfti til að drepa skaðlegar örverur í mat. Þar sem Apperts og aðrir upphafsmenn niðursuðunnar bjuggu ekki yfir þeirri þekkingu hætti þeim til að hita matvælin of mikið, þannig að þau töpuðu bæði vítamínum og bragðgæðum.

Stjórnendur franska hersins kipptu sér lítið upp við það þótt vísindin að baki niðursuðunni væru óljós. Þeim dugði vitneskjan um að hún virkaði. Nicolas Appert fékk peningana sína og hóf þegar undirbúning að byggingu risaverksmiðju með það í huga að sjá hernum fyrir hvers kyns niðursoðnum mat. Því miður fyrir hann og franska stórveldisdrauma, var uppgötvunin aðeins of seint á ferðinni. Niðursuðumatur kom ekkert við sögu í dýrkeyptri og misheppnaðri herför Napóleons til Rússlands árið 1812 og skömmu síðar var keisarinn sigraður. Hver veit nema Evrópusagan hefði þróast með öðrum hætti ef franski herinn hefði fyrr notið góðs af uppfinningunni?

Sigurför um heiminn

Ekki leið á löngu áður en undraaðferðin niðursuða fór að spyrjast út fyrir franska landsteina. Framleiðendur umbúða úr öðrum efnum en gleri veittu henni athygli og fljótlega áttuðu menn sig á því að blikkdósir væru ódýrari og meðfærilegri kostur en glerkrukkur. Dósamaturinn var kominn til sögunnar.

Dósamatur varð um skeið að stöðutákni og efnafólk kepptist við að kaupa hvers kyns niðursoðnar kræsingar, þegar nýjabrumið hvarf urðu niðursoðnu matvælin á ný fæða hermanna og sjómanna í langsiglingum. Á þessu fyrsta tímabili ráku menn sig líka illilega á takmarkaða efnafræðikunnáttu sína, því dósum var yfirleitt lokað með blýblöndu og komu upp ýmis dæmi blýeitrunar sem rekja hefði mátt til niðursuðudósa.

Eftir því sem stríðið dróst á langinn urðu hermennirnir ósáttari við fábreytilega og bragðvonda fæðuna. Til að bæta liðsandann létu herstjórnendur framleiða fjölskrúðugri rétti og jafnvel heilu máltíðirnar. Fyrirtækin sem framleiddu matinn fyrir hermennina héldu svo að stríðinu loknu áfram að útbúa slíka rétti fyrir almenning.

Í bráðskemmtilegri bók eftir Högna Torfason um sögu lagmetisiðnaðar frá árinu 1988 má finna mikinn fróðleik um upphaf niðursuðu á Íslandi. Merkilegt er hversu snemma tæknin berst hingað til lands en það gerðist þegar árið 1858. Þá kom skoskur athafnamaður, James M. Ritchie, sér upp húsi til niðursuðu í Borgarnesi. Tilgangurinn var að sjóða niður lax sem hann keypti af bændum í héraðinu.

Skotinn sá fljótlega að staðsetningin í Borgarnesi var óheppileg og flutti verksmiðju sína að ármótum Grímsár og Hvítár. Þar komst hann í kynni við heimamenn sem sáu um vinnsluna og einn þeirra, sonur Hvítárvallabóndans, lærði niðursuðu sérstaklega og vann við niðursuðu í verksmiðju Ritchie í Peterhead í Skotlandi.

Laxavinnslan virðist hafa reynst arðbær, enda hélt hún áfram í allmörg ár. Jafnframt lét Ritchie veiða fyrir sig og sjóða niður talsvert af ýsu sem hann seldi sömuleiðis til Bretlands. Endalok þessa fyrsta niðursuðuævintýris voru þau að árið 1876 komu nýir athafnamenn frá Bretlandi og föluðust eftir laxi frá borgfirskum bændum sem þeir hugðust leggja á ís og selja ferskan úr landi. Yfirbuðu þeir niðursuðuverksmiðjuna og játaði eigandi hennar sig þegar sigraðan í samkeppninni.

Kampalampar og Afríkustríð

Þessi fyrsta lagmetisiðja sló tóninn fyrir þróun atvinnugreinarinnar hér á landi um margra áratuga skeið í þeim skilningi, að niðursuðan beindist helst að tegundum sem erfitt var að selja með öðrum hætti og voru illa samkeppnisfærar um verð.

Næsta stóra tilraunin á þessu sviði var á Ísafirði laust eftir aldamótin 1900. Þar var Pétur M. Bjarnason umsvifamikill kaupmaður og útgerðarmaður. Líkt og aðrir fiskverkendur þess tíma byggði hann veldi sitt einkum á saltfisksvinnslu og hafði fjölda starfsmanna.

Til að skjóta fleiri stoðum undir rekstur sinn stofnaði Pétur árið 1906 niðursuðuverksmiðju sem bar hið mikla heiti „Ísland“. Árið eftir var veglegt verksmiðjuhús reist og fékk það ekki síður reisulegt nafn: „Pétursborg“ en var einnig þekkt sem „Ásgarður“.

Í fyrstu var framleiðslan einkum skarkolaflök, en mikið féll til af kola við fiskveiðar í Ísafjarðardjúpi. Með aukinni sókn erlendra togara á miðin þvarr hins vegar skarkolinn og verksmiðjan fór í vaxandi mæli að sjóða niður lúðu, jafnt í flökum og sem fiskibollur.

Salan á erlendum mörkuðum gekk vel en eldsvoði á árinu 1912 batt enda á starfsemina á Ísafirði. Pétur tók þó upp þráðinn á ný í Reykjavík skömmu síðar og sauð þá niður hvers kyns fisk- og kjötafurðir. Komst tækjabúnaðurinn síðar í eigu Sláturfélags Suðurlands sem nýtti hann til að sjóða niður fiskbollur og gaffalbita, en þó ekki nema í smáum stíl og einkum til sölu innanlands.

Þriðja atlagan í sögu tilrauna til að byggja upp niðursuðuiðnað til útflutnings á Íslandi var um miðjan fjórða áratuginn. Tveir Norðmenn freistuðu þess þá að stofna fyrirtækið Kampalampa, sem er vestfirskt heiti á rækju. Tilgangurinn var einmitt að hefja niðursuðu á rækju, en það sjávarfang nýttu Íslendingar í besta falli sem beitu. Alþýðuflokksmenn réðu Ísafirði og voru ekki smeykir við að stofna til opinbers reksturs. Þróuðust mál þannig að Norðmönnunum var synjað um rekstrarleyfi en árið eftir stal bæjarfélagið hugmyndinni og stofnaði Rækjuverksmiðju Ísafjarðarkaupstaðar.

Tilraunir til stórsigra

Næstu misserin spruttu upp nokkrar niðursuðuverksmiðjur á Íslandi, sem líkt og sú fyrir vestan, miðuðust einkum við að verka illseljanlegar afurðir sem hefðbundin vinnslufyrirtæki sinntu lítið. Sölusamband íslenska fiskframleiðenda var umsvifamest og hóf til að mynda niðursuðu á humri árið 1939. Metnaðarfullir íslenskir fjárfestar lögðust jafnvel í útrásarævintýri og opnuðu niðursuðuverksmiðjuna VINCO í Danmörku, sem seldi Kaupmannahafnarbúum ýmsar tegundir af síld og grænmeti. Því ævintýri lauk þó snögglega með hernámi Danmerkur á stríðsárunum.

Fleiri tilraunir til stórsigra í út­löndum enduðu á sömu leið. Sérkennilegust voru þó áformin um að sjóða niður þorskflök og selja ítalska hernum sem stóð í stríði í Abbyssiníu. Strönduðu áform þessi á vandræðum með innflutningsleyfi og harðri verðsamkeppni. Víst er þó að Íslendingum hefði verið lítill sómi að því að styðja með þessum hætti stríðsrekstur Mússólínís í Afríku.

Saga lagmetisiðnaðarins á Íslandi hefur að geyma ýmsar kollsteypur, einkum varðandi útflutningstilraunir en sigrarnir eru þó margir líka. Það gildir ekki hvað síst um innanlandsmarkaðinn – eða getur nokkur hugsað sér jól án þess að hafa dós af grænum ORA-baunum?