Stirðlegt yfirtökuferli „gagnrýnivert“ en enginn gerður ábyrgur

Þó er skýrslan athyglisverð fyrir margra hluta sakir. Í henni er fingri veifað að Krabbameinsfélagi Íslands varðandi þann vandræðagang sem hefur orðið við yfirfærslu verkefnisins til Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins, á sama tíma og ljóst er að heilsugæslan var engan veginn í stakk búin til að taka við verkefninu þrátt fyrir rúman fyrirvara.

Samkvæmt skýrslunni er biðin eftir niðurstöðum úr leghálsrannsóknum enn tveir til þrír mánuðir.

Fyrsta fyrirspurnin snérist fyrst og fremst um kostnað

Í skýrslunni er tímalína ákvarðanatökunnar rakin, meðal annars hvernig ráðherra tilkynnti Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins 12. júní 2020 að hann hefði ákveðið að breyta skipulagi, staðsetningu og framkvæmd skimunar fyrir krabbameinum.

„Var það gert að tillögu landlæknis og skimunarráðs frá 22. febrúar 2019 og tillögu sérstakrar verkefnisstjórnar í febrúar 2020,“ segir í skýrslunni, þar sem þess er einnig getið að verkefnastjórnin hefði lagt til að frumurannsóknir vegna leghálsskimana yrðu á ábyrgð Landspítala.

Þá segir frá því að 22. og 23. júlí hafi svæðisstjóri Heilsugæslunnar á höfuðborgarsvæðinu sent yfirlæknum meinafræðideildar og sýkla- og veirufræðideildar LSH fyrirspurn um kostnað „og getu þeirra“ til að rannsaka sýni vegna skimunar fyrir leghálskrabbameini.

Umræddur svæðisstjóri var Kristján Oddsson, sem nú er yfir Samhæfingarstöð krabbameinsskimana hjá Heilsugæslunni á höfuðborgarsvæðinu.

Eins og frægt er orðið var svar forsvarsmanna spítalans á þá leið að þeir teldu ekki ástæðu til að óska eftir að sinna rannsóknarstarfseminni en rétt er að geta þess að ólíkt því sem talað er um Haraldar-skýrslunni snérist fyrirspurn Kristjáns fyrst og fremst um kostnað; bæði við frumu- og HPV rannsóknir.

Fyrirspurn Kristjáns bar yfirskriftina „Verðfyrirspurn um rannsókn á leghálsfrumusýnum“ og sú spurning var aldrei borin upp hvort Landspítalinn vildi taka rannsóknirnar að sér, heldur var beðið um kostnaðarmat og mat á því hvort fjöldi sýna yrði nægilega mikill „miðað við alþjóðleg viðmið um gæði og öryggi“.

Erlendu stofurnar réðu því að HPV rannsóknirnar voru fluttar út

Í skýrslu Haraldar er svo vísað til fundar forstjóra Heilsugæslunnar á höfuðborgarsvæðinu, Óskars Reykdalssonar, með fyrrnefndum yfirlæknum Landspítalans auk Kristjáns Oddssonar í september 2020.

„Í minnispunktum eftir fundinn hafði forstjóri HH skrifað hjá sér að rætt hefði verið um möguleikann á að HH taki sýni, LSH rannsaki HPV en frumusýni verði send erlendis. Síðar kom í ljós að þær rannsóknarstofur sem hafa með höndum rannsóknir á leghálssýnum óskuðu eftir því að HPV-rannsóknir og frumurannsóknir væru gerðar á sama stað,“ segir í skýrslunni.

Þarna er verið að tala um erlendar rannsóknarstofur en forsvarsmenn heilsugæslunnar hafa áður gefið þau svör að ekki hafi verið mögulegt að framkvæma HPV rannsóknirnar á Landspítala, þar sem erlendu stofurnar vildu ekki taka að sér frumurannsóknirnar eingöngu.

Þess ber að geta í þessu samhengi að þannig var fyrirkomulagið þó um nokkurra ára skeið, þegar frumurannsóknum var sinnt á rannsóknarstofu KÍ en HPV greiningum í Svíþjóð.

Um fundinn í september segir enn fremur að forsvarsmenn Landspítala hafi lýst því yfir að vel mætti framkvæma HPV rannsóknirnar hér heim. Þeir sæktust ekki sérstaklega eftir því að taka að sér frumurannsóknirnar en myndu gera það ef til þeirra yrði leitað.

Þetta var staðfest í tölvupóstsamskiptum milli Óskars og fulltrúa Landspítala í nóvember, þar sem hann óskaði eftir því að fá að vita hvort spítalinn gæti tekið að sér rannsóknirnar. „Við erum í tímapressu að taka þessa ákvörðun og því er þetta brátt eins og ég ræddi í símanum við þig í síðustu viku,“ segir í erindi Óskars.

Hvað var að gerast á meðan ekkert gerðist?

Athygli vekur að þrátt fyrir að farið sé yfir helstu atburði í ferlinu í skýrslu Haraldar er ekkert minnst á hvað gerist þann tíma sem ekkert ber til tíðinda, til dæmis hvers vegna engin ákvörðun hefur verið tekin um framtíðarstaðsetningu rannsókna þegar Óskar sendir póstinn í nóvember. 

Þá ber að hafa í huga að svo virðist að þau samskipti, í nóvember, séu þau fyrstu þar sem heilsugæslan spyr forsvarsmenn Landspítala formlega hvort þeir geti tekið rannsóknirnar að sér.

Eins og fram hefur komið voru svör Landspítala jákvæð; spítalinn gæti sannarlega tekið að sér HPV mælingarnar og frumurannsóknirnar að ákveðnum skilyrðum uppfylltum, enda lá alltaf fyrir að hann hefði aldrei áður sinnt slíkum rannsóknum og þyrfti bæði mannafla og tækjakost.

Það skýtur þannig skökku við þegar Haraldur segir í skýrslu sinni að það hafi verið vegna þessara fyrirvara Landspítala sem heilsugæslan leitaði eftir samstarfi við erlendar rannsóknarstofur. 

Líkt og fram kemur í skýrslunni var það ekki fyrr en 26. nóvember sem heilbrigðisráðuneytið sendir forstjóra Sjúkratrygginga Íslands bréf þess efnis að „SÍ verði falið að ganga frá opinberum innkaupum á rannsóknum á leghálssýnum með það að markmiði að tryggja að ekki verði rof á veitingu þjónustunnar. Þá var SÍ falið að hafa samstarf við nýjan þjónustuveitanda (HH) um fyrirkomulag kaupa á umræddri þjónustu“.

Það var svo á Þorláksmessu sem forstjóri SÍ tilkynnti ráðuneytinu að Hvidovre-sjúkrahúsið, sem forsvarsmenn heilsugæslunnar höfðu ákveðið að leita til, gæti tekið við rannsóknum leghálssýna frá 1. janúar, jafnvel þótt ekki hefði verið gengið frá samningi milli aðila.

Segir svör Landspítala hafa verið óskýr

Í kjölfar mikillar umræðu og gagnrýni fagfélaga heilbrigðisstarfsmanna á flutning rannsóknanna úr landi sendi ráðherra Landspítala erindi í mars síðastliðnum þar sem forsvarsmenn spítalans voru beðnir um að staðfesta vilja sinn til að taka yfir rannsóknirnar og svara því til hvaða aðgerða þyrfti að grípa til að þeir gætu sinnt þeim.

Því var svarað til að afstaða spítalans væri skýr og hefði ekki breyst; „Í svari við verðfyrirspurn er þess getið að Landspítali óski ekki sérstaklega eftir því að taka þjónustuna að sér, enda gerir spítalinn yfirleitt ekki tilboð í heilbrigðisþjónustu, en tekur að sér þau verkefni sem honum eru falin. Hins vegar þegar spurt er hvort spítalinn geti tekið verkefnið að sér, er því svarað játandi“.

Í skýrslu sinni rekur Haraldur síðan hvernig heilbrigðisráðuneytið óskaði viðbragða heilsugæslunnar við svari Landspítala, sem svaraði með því að óska eftir umsögn landlæknisembættisins um gæðaviðmið.

Svör embættisins voru á þá leið að gæði við HPV greiningar væru tryggð og að það ætti að vera gerlegt að tryggja gæði frumugreininga með vönduðu skipulagi og stuðningi erlendrar rannsóknarstofu.

Haraldur kemst að þeirri niðurstöðu í skýrslu sinni að heilbrigðisráðuneytið hafi „fylgst vel með gangi mála hvað varðar greiningargetu meinafræðideildar LSH í tengslum við skimun fyrir leghálskrabbameini“.

Það verður að teljast skrýtið í ljósi þess að það er ekki fyrr en eftir að rannsóknirnar hafa verið fluttar úr landi sem alvöru samtal á sér stað við forsvarsmenn Landspítala um að þeir taki að sér rannsóknirnar og mögulegar útfærslur á því.

Þá segir Haraldur:

„Vandamálið var að skilaboð LSH voru lengst af ekki skýr sem gerði það að verkum að ráðist var í að semja við Hvidovre-sjúkrahúsið um rannsóknir á leghálssýnum.“

Þess er ekki getið að umleitanir Heilsugæslunnar á höfuðborgarsvæðinu gagnvart Landspítala voru, gögnum málsins samkvæmt, langt í frá skýrar.

Fingri beint að Krabbameinsfélaginu

Í skýrslunni rekur Haraldur það uppnám sem varð þegar upp komst að mistök höfðu verið gerð á rannsóknarstofu Krabbameinsfélags Íslands, með þeim afleiðingum að kona greindist með ólæknandi leghálskrabbamein og fleiri þurftu að koma aftur í sýnatöku og gangast undir keiluskurð.

Þetta er sett í samhengi við tafir á afgreiðslu leghálssýna eftir áramót en Haraldur segir að rannsóknarstofa KÍ „virðist hafa hætt störfum í byrjun desember þótt starfssamningur hafi legið fyrir til ársloka 2020, sem leiddi til þess að leghálssýni sem tekin voru undir lok ársins voru ekki rannsökuð heldur varðveitt til að unnt væri að rannsaka þau síðar“.

Þarna er aftur áhugavert hvað ekki kemur fram; að forsvarsmenn KÍ höfðu tilkynnt heilbrigðisráðuneytinu um haustið að ef verkefnið færðist yfir til heilsugæslunnar um áramót yrðu 2.000 sýni órannsökuð en ráðuneytið svarað því til að fyrirhugaðar tímasetningar stæðu.

Þá er þess hvergi getið að forsvarsmönnum heilsugæslunnar var í lófa lagt að láta HPV greina umrædd leghálssýni, sem sannarlega voru um 2.000 og biðu í kössum í Hamraborginni, á Landspítalanum í stað þess að bíða eftir niðurstöðum viðræðna við Hvidovre.

Mörgu enn ósvarað

Skýrsla Haraldar var unnin að beiðni 26 þingmanna og afmarkaðist af fimm spurningum. Haraldur kemst að þeirri niðurstöðu að gagnrýnivert sé hversu stirðlegt og langvinnt yfirtökuferli rannsóknanna var en skýrslan varpar takmörkuðu ljósi á ástæður.

Hvergi ber á gagnrýni á Heilsugæsluna á höfuðborgarsvæðinu, jafnvel þótt talað sé um það í samantekt að fyrsta formlega tilboð Landspítalans til að taka að sér leghálsrannsóknirnar hafi í raun ekki komið til fyrr en í mars síðastliðnum, þegar ráðherra óskar eftir því, á sama tíma og það var á ábyrgð heilsugæslunnar að leita tilboða.

Þá segir að tafir á niðurstöðum rannsókna megi að stórum hluta rekja til vandamála sem tengjast hugbúnaði og upplýsingakerfum heilsugæslunnar en ekkert fjallað um það hvers vegna sú vinna var ekki löngu komin í gang.

Því er ósvarað hvers vegna ekkert alvöru samtal átti sér stað árið 2020 milli heilbrigðisráðuneytisins, Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins og Landspítala um það hvað þyrfti að gerast til að spítalinn gæti tekið að sér rannsóknirnar.

Þá kemur ekkert fram um það hvers vegna sú staða kemur upp í nóvember að forstjóri heilsugæslunnar sendir forsvarsmönnum Landspítala póst, að því er virðist í nokkurri örvæntingu, og óskar svara um hvort þeir geti tekið að sér hið flókna verkefni.

Þingmenn óskuðu meðal annars eftir að í skýrslunni yrði fjallað um forsendur þess að ákveðið var að flytja rannsóknirnar úr landi og ganga til samninga við Hvidovre-sjúkrahúsið. Þrátt fyrir lýsingu á aðstæðum og atburðum, er hinni eiginlegu spurningu látið ósvarað í skýrslunni.

Þar er hvergi sagt skýrum orðum það sem liggur fyrir; að ákvörðunin um að ganga til samninga við Hvidovre var á höndum Kristjáns Oddssonar, sem jafnframt var eini maðurinn í ferlinu öllu, frá því í febrúar 2019 og til áramóta 2020/2021, sem vildi flytja verkefnið úr landi.

Haraldur kemst að þeirri niðurstöðu að ef flytja á frumurannsóknir á Landspítala þyrfti að gera „vandaða áætlun um slíkan flutning þannig að aðilar hefðu nægan tíma til undirbúnings“.

Þetta rímar við niðurstöðu landlæknis, sem sagði í minnisblaðinu 22. febrúar 2019:

„Landlæknir vill taka sérstaklega undir með Skimunarráði og ítreka mikilvægi þess að í útfærslu verkefnisins verði ávallt gætt nauðsynlegs og góðs samráðs við þá aðila sem að máli koma. Afar mikilvægt er að nýta fagþekkingu þeirra sem sinnt hafa þessum verkefnum undanfarin ár. Tekist verði á við verkefnið með skipulagningu til langs tíma og það unnið í þrepum. Ekki þarf að tíunda mikilvægi þess að flutningi starfsemi fylgi nauðsynlegt fjármagn, þekking og mannauður.“

Höfundar minnisblaðsins voru Alma Möller landlæknir og Haraldur Briem, ritari skimunarráðs.

Hér má finna skýrsluna í heild.