Heimur sam­særis­kenningana

Samsæriskenningar hafa verið til í aldir og fangað huga margra. Þetta eru engin ný eða óvenjuleg fyrirbæri; mannkynið hefur glímt við þær frá örófi alda, sér í lagi á óstöðugum tímum. Samsæriskenningar veita okkur leið til að reyna skilja flókna atburði og finna einhverja öryggistilfinningu í heimi sem kann að vera fullur af óreiðu. Það væri eitthvað óeðlilegt ef ekki kæmu fram samsæriskenningar í kringum stór og umdeild mál, eins og átök, í heimi sem er fullur af óvissu og óreiðu. Þessar kenningar geta veitt einföld svör við flóknum spurningum og hjálpað fólki að vinna úr erfiðum og ógnandi aðstæðum.

Hins vegar er nauðsynlegt að við séum vakandi fyrir hættunum sem samsæriskenningar geta borið með sér. Þær geta ýtt undir hatur, ofbeldi og sundrungu, og einnig dreift röngum eða villandi upplýsingum sem geta blekkt fólk. Því er mikilvægt að við nálgumst þær af gagnrýnu hugarfari og skoðum þær í ljósi þess hvernig þær geta haft áhrif á skoðanir okkar og hegðun.

En hvað fær fólk til að trúa á samsæriskenningar? Í þessari grein verður farið yfir rætur og ástæður þess að sumir aðhyllast slíkar kenningar, auk þess sem skoðaðar verða nokkrar helstu samsæriskenningar samtímans og innihald þeirra.

Þörf fyrir skilning og stjórn

Eftir flókin atvik eða áföll leitar fólk oft einfaldra skýringa til að skilja reynslu sína. Samsæriskenningar geta veitt einfalda skýringu og tilfinningu fyrir stjórn á kaótískum tímum. Þær geta einnig gert einstaklingum kleift að upplifa sig sem einstaka, með sérstaka innsýn í alheiminn, sem veitir yfirburðartilfinningu eða hughreystandi uppljómun á óvissu- eða tímum ringulreiðar. Það er algengt að þeir sem trúa á samsæriskenningar upplifi sig sem sérfræðinga í málum sem eru á brennidepli hverju sinni, hvort sem um er að ræða umdeild samfélags- eða heimsmál. Þessi upplifun styrkir enn frekar tilfinningu þeirra fyrir stjórn og öryggi.

Rannsóknir sýna að fólk með sterka þörf fyrir stjórn og öryggi er líklegra til að trúa á samsæriskenningar. Þessar kenningar höfða til þessa fólks þar sem þær bjóða upp á einfaldar skýringar á flóknum atburðum sem geta verið aðlaðandi fyrir þá sem leita stjórnar.

Þörf til að tilheyra

Samsæriskenningar geta verið aðdráttarafl fyrir þá sem finna sig jaðarsetta eða valdalausa, með því að veita þeim tækifæri til að hafna meginstraums skoðunum og fjölmiðlum, og trúa því að þeir hafi aðgang að leynilegum eða trúnaðarupplýsingum. Þessir einstaklingar upplifa sig þá oft sem sérstaka og með sérstakan skilning á heiminum, sem greinir þá frá hinum almenna borgara. Hugsanir af þessum toga gætu innifalið: Ég er klárari en aðrir, ég læt ekki teyma mig áfram, ég sé það sem aðrir sjá ekki, ég þori að hafa skoðanir sem aðrir þora ekki að hafa. Ég er sérstakur.

Auk þess geta samsæriskenningar ýtt undir tilfinningu um að tilheyra ákveðnum hópi, með því að tengja einstaklinga við samfélag sem deilir sama hugarfari og skoðunum. Þær geta einnig veitt fólki tilfinningu um að vera sérstakt og einstakt, með því að halda því fram að það búi yfir þekkingu og upplýsingum sem eru framandi eða óaðgengilegar öðrum.

Hugsunarskekkjur

Hugsunarskekkjur, svo sem Dunning-Kruger áhrifin, þar sem einstaklingar með takmarkaða þekkingu á ákveðnu sviði ofmetur ekki aðeins hæfileika sína en líka getuna til að skilja og meta, geta haft það í för með sér að sumt fólk lendir í því að trúa samsæriskenningum. Þetta getur einnig valdið því að einstaklingar sem trúa á samsæriskenningar upplifa sig sem sérstaka eða fróðari en aðra, og jafnvel sýna ofmetnað í skoðunum sínum. Þannig geta Dunning-Kruger áhrifin stuðlað að því að fólk setji sig á háan hest og haldi því fram að það viti meira en aðrir, án þess að hafa í raun nauðsynlega þekkingu eða skilning til að réttlæta slíka yfirburði.

Vantraust á yfirvöld og fjölmiðla

Aukin vantrú á ríkisstofnanir, fjölmiðla og önnur yfirvöld getur leitt fólk í faðm samsæriskenninga. Þessi tortryggni getur haft þau áhrif að einstaklingar leiti upplýsinga sem samræmast eigin sannfæringu, óháð gæðum eða trúverðugleika heimildanna. Slíkt getur síðan leitt til bergmálshella, þar sem fólk er einungis umgirt þeim upplýsingum sem staðfesta þeirra eigin sannfæringu, sem einangrar þau enn frekar frá frábrugðnum sjónarhornum og gerir þeim erfiðara fyrir að aðgreina sannleika frá skáldskap.

Fortíðarþráhyggja

Fortíðarþráhyggja og samsæriskenningar geta stundum tengst. Fortíðarþráhyggja er þegar fólk telur að hlutirnir hafi verið betri í fortíðinni, eða „í þá gömlu góðu daga“, á meðan samsæriskenningar byggja á hugmyndinni um að valdahópar stjórni í leynd. Þessar hugmyndir geta styrkt hvora aðra; fortíðarþráin gæti eflað trúna á samsæriskenningar, og öfugt. Stundum eru bæði fortíðarþráhyggja og samsæriskenningar flótti frá breytingum, eða þeirra hræðsla við breytingar í samfélögum.

Eineltishegðun

Samsærissinnar geta líka sýnt eineltishegðun og gert lítið úr þeim sem ekki deila skoðunum þeirra, í þeim tilgangi að láta þá sem ekki aðhyllast samsæriskenningar líða eins og þeir séu barnalegir eða heimskir.

Algengar samsæriskenningar nútímans:

COVID-19 samsæriskenningar

Kenningar um COVID-19 spanna allt frá því að veiran hafi verið viljandi búin til og dreifð, til þess að um blekkingu sé að ræða, og jafnvel að sóttvarnaaðgerðir og takmarkanir séu leið stjórnvalda til að stjórna samfélaginu. Mikilvægt er að gera sér grein fyrir því að vísindarannsóknir hafa sýnt fram á að COVID-19 er náttúruleg veira og að fullyrðingar um blekkingu eru einfaldlega rangar og geta verið skaðlegar. COVID-19 er orsakað af veirunni SARS-CoV-2, sem er hluti af coronavírus fjölskyldunni. Þessar veirur hafa verið til í mörg ár og sumar þeirra, eins og SARS-CoV sem olli SARS-faraldrinum árið 2003 og MERS-CoV sem olli MERS-faraldrinum árið 2012, hafa valdið alvarlegum sjúkdómum í mönnum.

Samsæriskenningar um alþjóðavæðinguna

Samsæriskenningar um alþjóðavæðinguna byggja á þeirri hugmynd að til séu yfirráðaöfl sem stefni að því að ná heimsveldi og afnema fullveldi einstakra ríkja. Slíkar kenningar byggja gjarnan á gyðingahatri, andúð við kapítalisman og þjóðernishyggju.

Samsæriskenningar um Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar

Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO), sem var stofnuð árið 1948, hefur starfað af elju í rúm 70 ár með það að markmiði að bæta heilsu og vellíðan allra jarðarbúa. Stofnunin hefur tekist á við alvarlega sjúkdóma, eins og mænusótt og ebólu, og veitt ómetanlegan stuðning í baráttunni gegn HIV-veirunni, sem getur valdið sjúkdómnum alnæmi. WHO er einnig virk í baráttunni gegn krabbameini, og leggur áherslu á fræðslu, greiningu og eftirlit með sjúkdómnum. Fullyrðingar um að WHO sé í þágu þess að fækka mannkyninu með bóluefnum eða ná yfirráðum í heilbrigðismálum eru rangar og byggja á órökstuddum samsæriskenningum. Við verðum því að hafna slíkum hugmyndum og stunda gagnrýna og upplýsta hugsun í leitinni að sannleikanum.

„Eurabia“ samsæriskenningin

Þessi kenning heldur því fram að múslimar séu að skipuleggja að taka yfir Evrópu og koma á íslömskum lögum. Slíkar kenningar eru oft settar fram af hægri öfgahópum og byggja á útlendingahatri og þjóðernishyggju. Þær eru rangar og eiga ekki við nein rök að styðjast.

Gyðingahatur og samsæriskenningar

Gyðingahatur og samsæriskenningar um gyðinga eru eitruð fyrirbæri sem hafa því miður verið til staðar í gegnum aldirnar. Ein af þessum samsæriskenningum er sú að gyðingar séu hluti af alþjóðlegu kapítalísku yfirstéttinni eða að þeir hafi óeðlilega mikil áhrif í fjölmiðlum, fjármálum eða stjórnmálum. Þessar hugmyndir eru ekki einungis rangar, heldur einnig hættulegar, og þær geta haft alvarlegar afleiðingar, eins og sagan sýnir okkur. Þær hafa verið notaðar sem afsökun eða réttlæting fyrir ofbeldi og aðrar mismunandi aðgerðir gegn gyðingum. Það er okkar sameiginlega ábyrgð að berjast gegn slíkum fordómum og samsæriskenningum og að byggja upp samfélag þar sem allir eru metnir eftir verðleikum sínum, óháð uppruna eða trúarbrögðum

Samsæriskenningar um hormónablokkerar fyrir trans börn

Þessi samsæriskenning heldur ranglega fram að börn séu gefin hormónablokkara til að neyða þau til að skipta um kyn. Í raun grefur þessi samsæriskenning undan lögmæti og mikilvægi kynstaðfestingar trans fólks. Þvert á þessar fullyrðingar er læknisfræðileg samstaða um að slíkar meðferðir séu öruggar og árangursríkar þegar þær eru veittar á réttan hátt.

Hormónablokkarar eru notaðir við ýmsa kvilla, en kynami er aðeins ein af þeim. Samsæriskenningasinnar nefna það hins vegar ekki, heldur einblína eingöngu á hormónameðferð fyrir trans börn með það eina markmið að kynda undir hatur og transfóbíu, hatur sem er oft falið á bak við gervi umhyggja um börnin. Það er einnig mikilvægt að hafa í huga að sjálfsvígstíðni meðal trans ungmenna er mjög há, sem staðfestir að hormónameðferð getur verið lífsnauðsynleg. Að lokum er mikilvægt að muna að þótt hormónameðferð sé afturkræf, er sjálfsvíg það ekki.

Samsæriskenningar um hinsegin fólk

Samsæriskenningar gegn hinsegin fólki byggja oft á gamaldags hugmyndum og staðalímyndum sem eiga sér enga stoð í raunveruleikanum, eins og þeirri hugmynd að hinsegin fólk sé að reyna að "hinseginvæða" samfélagið eða að það sé á einhvern hátt hættulegt eða ógnandi fyrir hefðbundin gildi og fjölskyldumynstur. Því miður hafa sumar samsæriskenningar og fordómar einnig tengt hinsegin fólk við barnaníð.

Þessar samsæriskenningar geta haft alvarlegar afleiðingar fyrir hinsegin fólk, þar sem þær geta ýtt undir mismunun og jafnvel ofbeldi. Þær geta einnig valdið því að hinsegin fólk finni fyrir útilokun eða sé ósýnilegt í samfélaginu. Það er því mikilvægt að við stöndum saman og berjumst gegn slíkum samsæriskenningum, og vinnum að því að byggja upp samfélag þar sem allir eru jafnir og allir hafa sömu réttindi og tækifæri, óháð kynvitund, kynhneigð eða nokkrum öðrum meðfæddum eiginleikum.

Samsæriskenningar um loftslagsbreytingar

Þessar kenningar halda því fram að loftslagsbreytingar séu blekking sem vísindamenn og stjórnmálamenn hafa búið til. Mikilvægt er að undirstrika að það er yfirgnæfandi meirihluti vísindamanna sem styður raunveruleika loftslagsbreytinga af mannavöldum.

Samsæriskenningin um bóluefnin

Algengar samsæriskenningar um bóluefni fullyrða meðal annars að þau valdi einhverfu, innihaldi skaðleg efni, séu notuð til að fækka jarðarbúum, eða innihaldi örflögur til að fylgjast með fólki, auk þess sem þær séu óþarfar. Allar þessar kenningar eru rangar og hafa verið afsannaðar í rækilegum vísindarannsóknum. Bóluefni eru gríðarlega mikilvæg í baráttunni við alvarlega sjúkdóma og eru grundvallarþáttur í að vernda lýðheilsu. Ef það væri ekki fyrir bóluefnin værum við ekki hér í dag.

Þetta er alls ekki tæmandi listi yfir allar þær samsæriskenningar sem eru í gangi í dag. Landslag samsæriskenninga er sífellt að þróast, og nýjar kenningar koma reglulega fram í kjölfar stórra alþjóðlegra eða innlendra atburða, svo sem heimsfaraldra, stríðsátaka og pólitískra hræringa.

Hvað getur samfélagið og stjórnvöld gert?

Þegar við takast á við einstaklinga sem trúa á samsæriskenningar, er mikilvægt að nálgast þá af virðingu og skilningi til að koma í veg fyrir frekari jaðarsetningu. Það er engin tenging milli þess að trúa á samsæriskenningar og þess að vera minna gáfaður eða minna virði sem manneskja. Það getur verið gagnlegt að hlusta á þá og reyna að skilja af hverju þeir trúa á þessar kenningar. Oft er um að ræða ótta, vanlíðan, óöryggi eða upplifun á jaðarsetningu og valdaleysi. Með því að sýna gagnrýna hugsun og skoða málin frá öllum hliðum, getum við hjálpað þeim að sjá aðra möguleika og komast að rökréttari niðurstöðum. Mikilvægt er að hafa í huga að enginn er ónæmur fyrir því að falla í gryfju samsæriskenninga. Þetta á við óháð stjórnmálaskoðunum, menntun eða stéttarstöðu, hvort sem einstaklingurinn er hægri- eða vinstri sinnaður. Það er einnig nauðsynlegt að hvetja til upplýstrar umræðu, þar sem skoðanir byggja á traustum grunni og ekki er fallið í gryfju fordóma eða hæðni. Loks er nauðsynlegt að hvetja fólk til ábyrgðar um það hvaða upplýsingar það deilir og styður, svo að hægt sé að koma í veg fyrir dreifingu falskra og hættulegra samsæriskenninga.

Stjórnvöld og kjörnir embættismenn gegna einnig lykilhlutverki í að hamla útbreiðslu samsæriskenninga. Þau þurfa að starfa í samræmi við lög, axla fulla ábyrgð á gerðum sínum og samskipti þeirra þurfa að vera gagnsæ og skýr. Einnig er nauðsynlegt að stjórnvöld sýni í verki að þau virði vilja þjóðarinnar og úrslit þjóðaratkvæðagreiðslna. Þá er mikilvægt að þau leggi áherslu á að koma í veg fyrir spillingu og berjast gegn henni á öllum sviðum, þar sem spilling getur grafið undan trausti almennings á stjórnkerfinu og gefið samsæriskenningum enn meira vægi.

Ef ráðherra er fundinn sekur um brot á lögum, ber honum að taka ábyrgð, segja af sér embætti sínu og ekki reyna að forðast afleiðingar með því að skipta um stöðu innan ríkisstjórnar. Slík vinnubrögð geta haft alvarleg áhrif á lýðræðið og gefið samsæriskenningum byr undir báða vængi.

Að auki mega stjórnvöld eða kjörnir fulltrúar alls ekki nota tól eins og þjóðernispopúlisma til að kljúfa þjóðina. Þjóðernispopúlismi gengur út á að sundra fólki og kljúfa og kenna minnihlutahópum eða viðkvæmum hópum um eitthvað samfélagsmein sem stjórnvöld bera sjálft ábyrgð á. Þetta getur haft alvarlegar afleiðingar, þar sem það getur leitt til útilokunar, fordóma og hatur gegn þessum hópum.

Með því að hlusta betur á ákall almennings, taka áhyggjur þess alvarlega og vinna samkvæmt lýðræðislegum grundvallarreglum, geta stjórnvöld sýnt að þau eru í takt við þarfir og væntingar borgaranna. Þetta felur í sér að takast á við stórar samfélagslegar áskoranir, svo sem húsnæðisvandann, heilbrigðiskerfið, velferðarkerfið, hátt verðlag og þörfina fyrir betri almenningssamgöngur, auk annarra áherslumála eins og samgönguöryggi, menntun og atvinnumál. Þar er menntun sérstaklega mikilvæg, og við verðum að tryggja að allir hafi jafnan aðgang að gæðamenntun, óháð félagslegri stöðu, færni eða stétt.

Einnig er nauðsynlegt að efla félagslegt kerfi, til dæmis með því að styrkja geðheilbrigðiskerfið, gera sálfræðiþjónustu gjaldfrjálsa og vinna gegn einangrun og jaðarsetningu. Þannig geta stjórnvöld og samfélagið styrkt grunninn að samfélagi sem byggir á jöfnuði, samkennd og virðingu fyrir réttindum og mannkosti hvers og eins, og þar með minnkað líkur á að fólk leiti skýringa í samsæriskenningum.

Að lokum er vert að taka fram að öll getum við á einhverjum tímapunkti trúað á einhverjar samsæriskenningar. Þó er grundvallarmunur á því að trúa á vægar og saklausar samsæriskenningar og því að vera djúpt sokkinn í heim þeirra og trúa á hatursfullar, öfgakenndar og stórhættulegar samsæriskenningar. Það er á okkar öllum að gæta þess að við höfum réttar upplýsingar, séum meðvituð um þau áhrif sem samsæriskenningar geta haft á okkur og samfélagið í heild, og vinnum saman að því að byggja upp samfélag sem er opið, heilbrigt og byggir á trausti og virðingu

Ath. Höfundur er ekki sérfræðingur í samfélagsmálum eða samsæriskenningum og hef enga formlega menntun á þessu sviði. Hins vegar hef ég mikinn áhuga á þessum málaflokkum og vonast til að þessi texti geti verið gagnlegur í umræðunni um þau.

Höfundur er áhugamaður um samfélagsmál.