Markvisst niðurbrot á fólki

Fyrir nokkrum árum byrjaði ég að horfa á fótbolta og heillaðist af heildinni. Af þessu kerfi og samspili þar sem hver hlekkur í keðjunni er jafn mikilvægur og sá næsti og þó svo sá sem skorar markið sé hetjan þá er hann ekkert án meðspilara sinna. Þetta er leikur heildarinnar og samspilsins alveg eins og leikhúsið,“ segir Margét Helga Jóhannsdóttir leikkona sem á að baki magnaðan feril í íslensku leikhúsi og kvikmyndum um áratuga skeið.

Þessi áhugi Margrétar Helgu á fótbolta og samanburðurinn við leikhúsið lýsir líka vel bæði henni og hugmyndum hennar um listina, enda minnir hún blaðamanninn á eitt atriði að viðtalinu loknu: „Þú verður bara að gæta þess að það sé ekkert sjálfhól í þessu, ég þoli ekki slíkt. Það hafa margir miklu betri leikarar en ég komið og farið úr leikhúsinu án þess að fá sanngjörn tækifæri. Ég hef verið heppin og þetta hefur komið til mín þó svo að fyrstu árin hafi þetta ekki átt að verða.“

Hrakfallabálkur

Margrét Helga byrjaði að leika strax í barnaskóla og þá þótti henni skrýtið hvað hún var alltaf stressuð að leika fyrir framan fólk andstætt hinum krökkunum. Seinna lá leiðin í Leikfélag Mosfellsbæjar þar sem hún lék þrjú stór hlutverk á jafn mörgum árum og í framhaldinu ákvað hún að þreyta inntökupróf í Þjóðleikhússkólann. 

„Þegar ég var búin að undirbúa mig fyrir það þá datt ég niður stiga og braut hitt og þetta, ég er nefnilega hrakfallabálkur, þannig að það stoppaði mig af. En svo fór ég inn tveimur árum seinna en þá varð ég ófrísk og hætti í sex ár. Þannig að ég átti aldrei að verða leikari. Enda ætlaði ég að hætta á þessum tíma þegar ég var heima með börnin og ég er bara þannig að ég var mjög upptekin af hreiðurgerðinni. Á þeim tíma ætlaði ég að fara að verða eins og annað fólk en það hefur nú alltaf mistekist í hvert skipti sem ég hef reynt það.

En þarna var ég búin með fyrsta bekk í skólanum og svo fór ég í píanótíma og eins í útvarpið og var þar að velja lög í þátt sem hét Þetta vil ég heyra. Þá sá ég á göngunum fullt af þessum krökkum sem voru í skólanum, þau voru að leika í útvarpsleikriti, og þá bara hugsaði ég með mér: Þau eru ekkert betri en ég. Þannig að ég keyrði beint út á Mela til Guðlaugs Rósinkranz og spurði hvort það væri möguleiki að þreyta próf upp í þriðja bekk því í millitíðinni var búið að lengja þetta um eitt ár. Hann var svo ljúfur og það var haldinn fundur með kennurunum og ég hafði svo sem heilmikið þroskast á þessum tíma og var búin að fást við ýmislegt. En Guðlaugur gerði þetta fyrir mig og ég kom inn með nýjum hóp sem var hörkuduglegur. 

Þannig var þetta, það komu alltaf einhverjar girðingar en ég hélt áfram. Átti samt aldrei von á því að ég fengi eitthvað að gera enda var ég orðin 27 ára þriggja barna móðir þegar ég útskrifaðist og alltaf var ég nervus við að fara á svið. Það breyttist ekkert.

Ég gat bara ekki hugsað mér að segja þessa setningu sem ég hafði heyrt svo marga segja: Ef ég hefði klárað þetta. Ef ég hefði gert þetta. Og svo finnst jafnvel börnum þessara einstaklinga að þau beri ábyrgð á því að hafa stoppað ferilinn eða eitthvað slíkt og það vildi ég ekki. Þannig að númer eitt var að klára þetta og ég fékk strax eitthvað að gera sem kom mér satt best að segja á óvart. 

En svo ætlaði ég að hætta fjórum árum seinna, var þá uppi í Þjóðleikhúsi og andinn þannig þá að ég varð fyrir vonbrigðum, svo ég var búin að skrá mig í sjúkraliðann. En þá hringdi Sveinn Einarsson í mig og bauð mér Uglu í Atómstöðinni. Ég hafði lesið þessa bók þegar hún kom út, þá var ég átta ára, og mundi enn eftir kápunni. Mér fannst ég hafa fengið Ólympíuverðlaun, að fá að leika Uglu. Þá hvarf allt annað.“

Horfir alltaf fram á við

Margrét Helga segir að í framhaldinu hafi hún verið áfram niðri í Iðnó en það hafi þó liðið einhver ár áður en hún fékk samning. „Ég þurfti því alltaf að fá mér vinnu á sumrin og svo var þetta mjög illa launað á þessum tíma. 

Það rifjast nú stundum upp fyrir mér þegar unga fólkið er að kvarta undan því hvað það er þreytt að þegar maður var búinn að leika á kvöldin fór maður á næturvakt og hugsaði um lamað fólk og svaf svo á meðan börnin voru í skólanum. En um helgar var stokkið á stað eftir leiksýningar og brunað í Austurbæjarbíó til þess að leika miðnætursýningarnar sem við stóðum fyrir til þess að safna fyrir nýju leikhúsi. 

Stundum var tæpt að ná á milli og ég man sérstaklega eftir einni sýningu en þá sat ég aftur í leigubílnum á leiðinni en Soffía Jakobsdóttir í framsætinu og ég sá um að festa á hana hárkolluna. Þannig að það gekk oft mikið á en maður var alsæll. Fékk að vera í leikhúsinu með þessu stórkostlega fólki enda ofboðslega heppin með fólkið sem tók á móti mér í Iðnó og ég vann með þar í mörg ár.“

Margét Helga segir að hún hafi aldrei horft mikið um öxl eftir þetta eða séð eftir því að hafa helgað starfsævi sína leikhúsinu. „Nei, ekki frekar en öðrum misvitrum ákvörðunum sem ég hef tekið í lífinu,“ segir Margrét Helga og skellihlær og bætir við: „Það sem er búið, það er búið. Það sem er gert, það er gert. Þannig að ég horfi bara fram á við enda man ég alveg skammarlega lítið. Man vart eftir börnunum mínum litlum því þar er eitthvað í mínu eðli sem gerir það að ég horfi alltaf fram á við. Ég hugsa að mitt uppeldi og mín æska hafi líka átt sinn þátt í því þar sem ég ólst upp mikið á flækingi og var lítið hjá mínu fólki. En samt er ég lítið fyrir að skipuleggja mikið fram í tímann. Þú átt bara daginn í dag. Þetta er það sem maður lærir í dag og kallast núvitund.“ Margrét Helga dokar við og hugsar sitt og bætir svo við: „En ekki þar fyrir að mér er búið að hundleiðast undanfarin ár svona af og til. Ég verð að segja það alveg satt.“

Margrét Helga viðurkennir fúslega að hún hafi stundum hugsað um að gera eitthvað annað og að þá hefði hún kosið að fara í einhvers konar umönnunarstörf. „Ég vil fara í vinnu til þess að gera eitthvert gagn og sjá einhvern árangur. Ég gæti aldrei verið í einhverri svona tölvuvinnu eða slíku sem bara rennur frá mér. Einu sinni var ég þrjár vikur í einhverri verksmiðju með svona spólum og það var ekkert betra ástandið á heilanum á mér en þessu blessaða spólukerfi,“ segir Margrét og brosir út í annað. „Ég bara gat þetta ekki.“

Grét og straujaði

Þegar talið berst að ferlinum segir Margrét Helga að þar hafi Laxness óneitanlega verið stór áhrifavaldur og sitthvað þaðan sem henni þyki ákaflega vænt um. „Mér þykir til að mynda óhemju vænt um Sigurlínu og eins samleik okkar Gunnu Gísla, það er ein mín dásamlegasta minning.“ 

Aðspurð hvort það hafi ekki verið sérstakt að vinna í Iðnó þar sem sýningarnar í því litla húsi voru margar hverjar fádæma minnisverðar, eins og Dagur vonar til að mynda, þá segir Margrét Helga að það hafi vissulega verið eftirminnilegt. „Það var ótrúlegt að vinna í því verki. Ég hef unnið töluvert mikið með Stefáni Baldurssyni og hann hefur boðið mér frábær hlutverk en vinnan í Degi vonar er einhver mesta alvöru vinna sem ég hef tekist á við í leikhúsi og er af mörgu góðu að taka. Þetta var erfitt verkefni en stórkostlegt. 

Eins var dásamlegt að vinna með Bríeti Héðinsdóttur, vinkonu minni, hún var fádæma klár og skemmtileg kona. Svo minnist ég Abigails Party í leikstjórn Hilmis Snæs Guðnasonar sem var líka eitt af þessum ógleymanlegu æfingatímabilum því það var svo gaman hjá okkur að við gátum vart unnið fyrir hlátri. En í raun eru hlutverkin og árin of mörg til þess að það sé sanngjarnt að taka svona út stök verk.“

Margrét Helga segir að líf hennar hafi allt markast af sjö ára tímabilum og í einu slíku hafi komið að því að henni hafi fundist hún vera farin að japla í sírópinu. „Ég var alltaf að leika hvunndagshetjur. Ég grét, straujaði og bakaði brauð í öllum leikritum. Ég hafði alltaf haldið því fram að ég gæti líka verið fyndin og farið í falleg föt. Þannig að ég var að reyna að punta mig á frumsýningum til þess að leikstjórarnir gætu séð mig í fallegum fötum en það rauk alveg fram hjá þeim,“ segir Margrét Helga kankvís en heldur ótrauð áfram: „En svo kom að því að ég fór alein til London, hafði aldrei komið þangað. Þar sá ég 22 leiksýningar á 21 degi. Þetta var eftir að ég fékk borgað fyrir kvikmyndina Kristnihald undir jökli og svo fékk ég líka einhverja viðurkenningarstyrki og ég fór með alla þessa peninga til London og keypti fyrir þá leikhúsmiða og var alveg eins og fjósakonan sem fór út í heim. Þetta var áður en við fórum í Borgarleikhúsið og ég gerði þetta vegna þess að mér fannst að fyrir flutningana þyrfti ég að upplifa þessi stóru leikhús. Fór í National Theatre að sjá stórar Peter Hall sýningar með loftfimleikum og alls konar heillandi leikhús.

Þarna hitti ég konu sem var sýningarstjóri og hún hnippti í mig og sagði: „Það er leikrit hérna sem þú átt að leika.“ Þetta var Shirley Valentine og ég keypti leikritið þó svo það væri ekki í sýningu. En það vildi enginn hlusta á mig þegar ég kom heim. Hver ætti svo sem að nenna að hlusta á einhverja eina kerlingu í tvo og hálfan tíma? Þannig að ég fór til Þrándar Thoroddsen með minn varasjóð og fékk hann til þess að þýða verkið. 

Byrjaði svo bara ein að læra þetta inni á herbergi, þetta eru einhverjar tæplega 80 síður, þéttskrifað, ansi mikill texti. Hanna Maja tók svo að sér að leikstýra, það var gott að fá hana því við erum ákveðnar andstæður leiklistarlega og svo er hún líka mjög smekkleg og með mikla máltilfinningu. Mér bauðst að fara með þetta upp í Gerðuberg en þá vantaði sýningu í Borgarleikhúsinu og þar var þetta sett upp fyrir smápeninga og ég lék 28 sýningar um vorið, fimm á viku og svo fór þetta aftur upp um haustið og gekk heilar 119 sýningar alls.

Þetta er það sem ég trúi á. Ég er leidd áfram og með því að stökkva á svona tækifæri þá var ég heppin með að það var þörf fyrir mig og þarna fékk ég að vera fyndin og skemmtileg og ekki bara strauja og gráta. Þetta er dásamlegt verk og hún Sigrún Ástrós er þvílíkt skemmtileg kona – ef maður gæti nú verið svona skemmtilegur.“ Því er við að bæta að lesendum er óhætt að taka þau orð blaðamanns trúanleg að leikkonan gefur persónunni ekkert eftir í skemmtilegheitum.

Þetta geri ég ekki

Eftir farsælan feril í leikhúsi og kvikmyndum er Margrét Helga enn með hugann við framtíðina og segir að hún hafi ekki verið farin að taka lífeyri fyrr en hún var orðin 72 ára en verið að vinna á fullu fram að því. „Eftir það hefur mér boðist vinna í leikhúsinu en bæði hefur það rekist á við annað og svo kemur líka fleira til. Þannig að ég ætla ekkert að gera neitt núna nema að mig langi virkilega til þess því ég er er orðin svo sjálfselsk. Enda verð ég að vera sjálfselsk, það er affærasælast,“ segir Margrét Helga og er óræð á svipinn.

En það sem Margrét Helga hefur verið hvað mest hugsi yfir síðustu misserin er sú staða sem lífeyrisþegar með fulla starfsgetu eru settir í á Íslandi. Hún bendir á að á síðasta ári hafi hún mátt vinna fyrir 109.000 krónum á mánuði eða samtals 1.300 þúsundum yfir árið. „Núna er búið að skerða þetta um heila milljón. Þannig að þú mátt ekki vinna nema fyrir 300.000 yfir árið eða 25.000 á mánuði, það er hálfur dagur ef þú ætlar að fá smið, en eftir það er farið að taka af þér krónu á móti krónu og þá ertu farinn að borga með þér í vinnuna. Það kostar að fara í vinnu, það kostar að halda sér í góðu formi til að geta unnið, og svo á maður að borga með sér fyrir að fá að vinna. Þetta er galið. Ég get ekki farið á fjóra fætur. Ég get það ekki því ég er það stéttvís að ég sætti mig ekki við þetta.“

Margrét Helga segist vera hugsi yfir þessari stöðu lífeyrisþega. „Það er enginn sem græðir. Allir tapa. Af hverju má maður ekki vinna og borga 40 prósent í tekjuskatt? Það er fullt af fólki sem vill halda sjálfsvirðingu en ekki láta segja sér að það sé orðið gamalt og ónýtt. Fullt af fólki sem hefur gaman af því að fara í vinnu á morgnana, sama hver vinnan er, og leggjast á koddann á kvöldin búið að skila sínu dagsverki. Ég er viss um að þetta mundi minnka lyfjanotkun og niðurbrot á fólki og það vantar alls staðar fólk. Mér finnst það sorglegt að fólk sem hefur skilað veglegu lífshlaupi sé að betla svarta vinnu á lágu kaupi af því að það langar til þess að fara á fætur á morgnana og fara til vinnu. Vera þarft.“

Lætur sig dreyma

Margréti Helgu er mikið niðri fyrir með þetta mál og hún bendir á að þetta sé í raun markvisst niðurbrot á fólki. „Það eru nýjar rannsóknir sem sýna að það er fátt jafn óhollt. Það er auðvitað óhollt að reykja og borða óhollan mat en óhollastur af öllu er einmanaleikinn. Eitt er að þurfa einveru og ég hef mína þörf eins og svo margir fyrir það að vera ein, en það er allt annar hlutur, þarna er verið að dæma fólk til einangrunar. Það er í raun verið að segja manni það opinberlega að maður sé einskis nýtur. 

Ég er ekkert að segja að allir eigi að vinna og sumir vilja það ekkert en það á vera val hvers og eins. Það er alltaf talað um peninga en aldrei um velferð eða mannúð. Þetta er afleit þróun og við erum að verða soldið rotin sem samfélag. Í gamla daga var gamalt fólk kallað vitringar og það var litið upp til þess. En hérna erum við eins og H&M þar sem það kemur ný tíska oft ári og þá er öllu öðru hent. Við erum einnota umbúða þjóðfélag.“

Margrét Helga segir að á síðasta ári hafi hún fengið að leika í Föngum og taka laun fyrir það. „Núna er verið að skrifa áframhald og ef til kemur verð ég ekkert í því að óbreyttu og mér finnst það leitt vegna þess að það er gaman að vinna með þessu yndislega fólki.

Af hverju má fólk ekki vinna og vera virkt í samfélaginu? Óttarr Proppé sagði að það þyrfti að vera með fyrirbyggjandi aðgerðir, til þess að fólk yfir áttrætt geti verið eitt heima hjá sér og ég hef velt því fyrir mér hvernig þetta er hugsað. Fyrirgefðu, en ég er úr sveit og mér finnst þetta bara vera eins og sena úr áramótaskaupi.“

Margrét Helga minnir á að það er gaman að láta sig dreyma og það breytist ekkert með aldrinum. „Kannski er þetta eitthvað sem rætist aldrei en það gerir ekkert til. En að taka burtu framtíðina frá fólki og segja því að það sé ónýtt er ekki rétt,“ segir hún og bætir við að það sé allt of margt í samfélagi dagsins í dag sem sé orðið eins og það var árið 2007. „Sjálf er ég alveg á sama stað og ég var þá. Árið 2007 keypti ég ekki neitt. Ég horfði bara á og það var eins og það væri að koma kjarnorkustyrjöld og fólk bara keypti og keypti eins og það væri að fara ofan í jörðina. Núna er þetta alveg eins. 

Það er eitthvað mikið að í þessu þjóðfélagi. Við lærum aldrei af reynslunni. Það er helst að unga fólkið sé hugsandi og meðvitað um umhverfi sitt og samfélag. Ég bind vonir mínar og drauma við það og allt þetta frábæra listafólk sem við Íslendingar eigum. Gott og heilsteypt listafólk sem fyllir mig bjartsýni á framtíðina þrátt fyrir allt.“

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 2. september.