Úr fallsæti hjá hæfnisnefnd í dómarasæti hjá ráðherra

Fyrir liggur hvaða fimmtán einstaklingar verða dómarar við Landsrétt, nýtt millidómsstig sem tekur til starfa um áramótin. Allir þingmenn stjórnarflokkanna þriggja greiddu atkvæði með tillögu Sigríðar Á. Andersen dómsmálaráðherra á Alþingi í gær og í framhaldinu fóru þingmenn í sumarfrí. 

Áður hafði frávísunartillaga minnihlutans í stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd fallið með minnsta mun. Einn þingmaður Sjálfstæðisflokksins og annar hjá Vinstri grænum greiddu ekki atkvæði vegna tengsla við umsækjendur um embættið. Tengslin eru áminning um hve lítið Ísland er og skýrir að einhverju leyti þá gagnrýni á ráðherra að hafa ekki rökstutt betur breytingu sína á tillögu dómnefndar vegna eigin tengsla við umsækjendur.

Óhætt er að segja að málið hafi verið keyrt í gegnum þingið í miklum ágreiningi og stóð eldfim umræða um málið í sjö klukkustundir á Alþingi í gær áður en atkvæði voru greidd, fyrst um frávísunartillögu minnihlutans í stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd og svo um tillöguna. 

Skipan dómara í dómstólinn nýja virðist ekki til þess fallin að auka traust á dómstólum sem fyrir er minna en í nágrannalöndunum. Dómstóllinn tekur til starfa í ársbyrjun 2018.

Lögin sett eftir umdeilda skipan

Á mánudaginn tilkynnti Sigríður Á. Andersen dómsmálaráðherra um þá fimmtán sem hún lagði til að yrðu dómarar við hinn nýja rétt. Landsréttur er nýtt millidómsstig, áfrýjunardómstóll, og hefur ríkt þverpólitísk sátt um stofnun hans.

Ráðherra sendi forseta Alþingis fylgiskjal samhliða tillögum sínum um dómara þar sem hún gerði grein fyrir fjórum breytingum á tillögum sérstakrar dómnefndar. Vísaði ráðherra í lög um dómstóla sem heimila ráðherra að gera tillögur um breytingar svo framarlega sem þeir sem ráðherra tilnefnir uppfylla öll skilyrði dómnefndar.

Fyrrnefnd lög voru sett um dómstóla árið 2010. Í þeim voru þau nýmæli lögfest að ráðherra er óheimilt að skipa sem dómara einhvern sem áðurnefnd dómnefnd telur ekki hæfastan í embættið. Þessi nýmæli voru meðal annars svar við skipun Þorsteins Davíðssonar í embætti héraðsdómara á Norðurlandi eystra árið 2007 sem þótti afar umdeild og lykta af pólitískri skipan.

Það var þáverandi dómsmálaráðherra, Árni Mathiesen, sem skipaði Þorstein fram hjá dómnefnd sem hvorki taldi Þorstein vel hæfan né hæfastan til að gegna embættinu. Þrír voru taldir hæfari til en Árni lét hafa eftir sér að umsögn dómnefndarinnar væri gölluð og lítið rökstudd. Nýju lögin áttu að koma í veg fyrir vafasamar skipanir ráðherra á dómurum. 

Kynjaskiptingu fagnað

Með breytingartillögu dómsmálaráðherra á skipan dómara í Landsrétt fór fjöldi kvenna í fimmtán manna dómnefnd úr fimm í sjö þannig að hlutfall karla/kvenna fór úr 10/5 yfir í 8/7. Þeirri staðreynd, að kynjahlutföll séu jöfn í Landsrétti, fagna flestir og vísuðu stjórnarliðar til þess þegar þeir færðu rök fyrir atkvæði sínu í ræðustól Alþingis í gær. 

Stjórnarandstaðan fagnar sömuleiðis kynjaskiptingunni en ekki hvernig hún er tilkomin enda horfði ráðherra ekki til jafnvægis með tilliti til kynja við ákvörðun sína. Ekki er minnst orði á það í rökstuðningi ráðherra um breytinguna.

Fjórar skiptingar

Breytingarnar sem gerðar voru á lista hæfnisnefndar voru fjórar. 

Út fóru Ástráður Haraldsson hæstaréttarlögmaður, Eiríkur Jónsson, prófessor við lagadeild Háskóla Íslands, Jóhannes Rúnar Jóhannsson hæstaréttarlögmaður og Jón Höskuldsson héraðsdómari. 

Inn komu héraðsdómararnir Arnfríður Einarsdóttir, Ásmundur Helgason, Jón Finnbjörnsson og Ragnheiður Bragadóttir.

Mesta athygli hefur vakið skipan Arnfríðar, þar sem hún er eiginkona Brynjars Níelssonar flokksbróður ráðherra, og Jóns Finnbjörnssonar, sem er eiginmaður fyrrverandi yfirmanns ráðherra, Erlu S. Árnadóttur, á lögmannstofunni Lex til margra ára. 

Af þeim sökum vék Brynjar úr stóli formanns stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar þegar hún tók málið fyrir. Meirihluti nefndarinnar hleypti málinu til þingsins en minnihlutinn var því mótfallinn. Svandís Svavarsdóttir vék sömuleiðis sæti í nefndinni þar sem fyrrverandi maki hennar og barnsfaðir, Ástráður Haraldsson, var á meðal umsækjenda.

Risastökk úr 30. sæti í sæti dómara

Einkunnagjöf hvers umsækjanda fyrir sig var birt á Kjarnanum í vikunni þar sem sjá mátti röðun umsækjendanna 33 eftir umfjöllun dómnefndar sem skilaði 118 blaðsíðna umsögn um vinnu sína. Dómnefndina skipuðu þau Gunnlaugur Claessen, Guðrún Björk Bjarnadóttir, Halldór Halldórsson, Ingibjörg Pálmadóttir og Valtýr Sigurðsson. 

Þau sem duttu út af listanum voru í 7., 11., 12. og 14. sæti dómnefndar. Þau sem komu inn voru í 17., 18., 23. og 30. sæti á listanum. 

Mesta athygli vekur hátt fall Eiríks Jónssonar, sem var metinn sjöundi hæfastur af dómnefndinni, en hlýtur ekki náð fyrir augum ráðherra. Eiríkur var á sínum tíma formaður Röskvu í háskólapólitík og gegndi varaþingmennsku fyrir Samfylkinguna til skamms tíma fyrir rúmum áratug. Velta sumir fyrir sér hvort forsaga Eiríks úr stjórnmálum á vinstri vængnum hafi eitthvað með ákvörðun ráðherra að gera

Þá vekur ris Jóns Finnbjörnssonar úr 30. sæti, því fjórða neðsta að mati dómnefndar, í dómarasæti athygli vegna tengsla hans við ráðherra. Sömuleiðis innkoma Arnfríðar Einarsdóttur, eiginkonu Brynjars Níelssonar.

Enginn hefur opinberlega sett spurningamerki um hæfi viðkomandi til að gegn embættinu. Hins vegar þykir stjórnarandstöðunni og aðilum sem skiluðu áliti sínu til stjórnskipunar- og eftirlitsnefndar ráðherra ekki hafa fært nægan rökstuðning fyrir breytingunni. Var kallað eftir ítarlegri rökstuðningi frá ráðherra sem þingmenn gætu kynnt sér áður en greidd yrðu atkvæði um málið.

Ekki var orðið við beiðni stjórnarandstöðunnar um frekari rökstuðning heldur málið afgreitt. Eru þingmenn frá og með deginum í dag komnir í sumarfrí.

Á skjön við eigin rökstuðning

Jón Höskuldsson, dómari við Héraðsdóm Reykjaness sem lenti í 11. sæti á lista dómnefndar en var ekki á lista ráðherra, sendi stjórnskipunar- og eftirlitsnefnd umsögn vegna málsins.

Þar segir hann að breytingar ráðherra stangist á við rökstuðning hennar sjálfrar, þ.e. að hún hafi horft til reynslu af dómarastörfum við skipan sína.

„Meðal þeirra sem ráðherra gerir tillögu um er héraðsdómari sem skipaður var sama dag og undirritaður og hefur því gegnt embætti héraðsdómara nákvæmlega jafn lengi. Breyting ráðherra á niðurstöðu dómnefndar er því öðrum þræði á skjön við eigin rökstuðning,“ segir Jón.

Á hann við Ásmund Helgason sem skipaður var héraðsdómari í maí 2010 eins og Jón sjálfur. Ásmundur var í 17. sæti dómnefndar.

Veltir fyrir sér annarlegum sjónarmiðum

Jóhannes Karl Sveinsson hæstaréttarlögmaður ritaði nefndinni einnig umsögn. Hann segir tillögu ráðherra stefna í að vera ríkinu dýr vegna þess að ráðherra hafi brotið á umsækjendum og við það skapist bótaréttur. 

„Lét dómari stjórnmálaskoðanir (fortíðar) ráða þegar tilteknir umsækjendur voru látnir gossa út af dómnefndarlistanum? Urðu vina- og pólitísk tengsl til þess að aðrir voru teknir inn í þeirra stað o.s.frv. Svona hugsanir vill maður ekki þurfa að hlusta á í eigin höfði en það er því miður óhjákvæmilegt.“

Í umsögn Lögmannafélags Íslands segir að félagið telji ákvörðun dómsmálaráðherra síst til þess fallna að skapa nýjum dómstól það traust og veganesti sem nauðsynlegt sé í lýðræðisþjóðfélagi. 

„Að sama skapi eru það vonbrigði að ráðherra, sem var starfandi lögmaður, geri jafn lítið úr lögmannsreynslu, samanborið við reynslu af dómsstörfum, og raun ber vitni.“

Hæfi skiptir meira máli en kyn

„Ég taldi rétt að leggja meira upp úr dómarareynslunni í heild, svona heildstætt, og þess utan verður að líta líka til skipan réttarins í heild. Þessir sem ég geri tillögu um eru allir með mjög langa dómarareynslu, áratuga, hundrað ár samtals held ég fyrir dómi, og það eru þessi sjónarmið sem ég hef lagt til grundvallar,“ sagði Sigríður Á. Andersen í viðtali við Harmageddon í vikunni.

Þá var hún spurð út í jafnara kynjahlutfall eftir breytingu hennar á listanum.

Ráðherra hefur áður sagt að öllu máli skipti að hæfir einstaklingar veldust til starfa. Dómnefndinni væri samkvæmt lögum ætlað að meta hæfni umsækjenda um dómarastöður og þá væri horft til fræðilegs bakgrunns þeirra í víðu tilliti. Sigríður ræddi skipan dómara með tilliti til kynja á Alþingi í febrúar eftir fyrirspurn Svandísar Svavarsdóttur.

„Ég fæ ekki séð hvernig hægt er að víkja þessu sjónarmiði til hliðar fyrir það sjónarmið að fjölga tilteknum einstaklingum í réttinn. Á grundvelli einhverra sjónarmiða eins og t.d. kynjasjónarmiða. Ég spyr þá bara á móti, hvaða sjónarmið vilja menn leggja til grundvallar við skipun dómara,“ sagði Sigríður í svari við fyrirspurn Svandísar Svavarsdóttur á Alþingi í febrúar.

Ráðherra fagnar hlutföllum karla og kvenna eins og það er í hennar tillögu, útkomunni, en áréttar að hæfi skipti meira máli en kyn.

„Sjónarmið laga um jafna stöðu karla og kvenna eiga við í þessu máli eins og öðru. Þannig að niðurstaðan er þessi sú að kynjahlutföllin verða ekki jafnari,“ sagði Sigríður í viðtalinu í Harmageddon sem heyra má hér að neðan. 

Eins og fyrr segir var hvergi minnst á jafnvægi með tilliti til kynjanna í rökstuðningi ráðherra og ekki hægt að lesa annað út úr því en kynjajafnvægi hafi ekki ráðið för við smíð tillögunnar.

Ráðherra blöskrar gagnrýni femínista

Björt Ólafsdóttir umhverfisráðherra og þingmaður Bjartrar framtíðar var hneyksluð á viðbrögðum kvenna úr stjórnarandstöðunni í gær. Með skipan ráðherra væri verið að stíga stórt skref til að konur og karlar yrðu jafnrétthá í íslensku dómskerfi.

„Það er ótrúlegt að hlusta á femínistanna alla í stjórnarandstöðunni gagnrýna að 7 konur og 8 karlar eru skipaðir í Landsrétt af Dómsmálaráðherra í stað 10 karla og 5 kvenna sem að svokallað faglegt mat hæfisnefndar lagði til. Það er gamla Ísland. Ég fagna því að dómsmálaráðherra leggur til eitthvað meira í anda 2017, og furða mig á því að aðrir geri það ekki.“

Óhætt er að segja að færslan hafi fallið í grýttan jarðveg eins og fjallað var um á Vísi fyrr í dag. Hver á fætur öðrum bendir á að þótt kynjahlutfallið sé jafnt þá séu það starfshættir ráðherra sem séu gagnrýniverðir. Auk þess hafi það ekki verið á dagskrá ráðherra að horfa sérstaklega til stöðu kynjanna við skipanina.

Lítur út eins og eftiráskýring

„Ef lægst metnu karlarnir skv hæfinefnd hefðu verið teknir út og konur settar í staðinn þá myndi þessi skýring hljóma sennilega. En þegar einum hæfasta dómaranum okkar er kippt út úr 7. sæti þá lítur frekar illa út að hann hafi einu sinni um stund verið varaþingmaður vinsta megin. Lítur þetta því allt saman út eins og eftiráskýring. Fyrir nú utan það að Sigríður Andersen hefur hingað til ekki staðið fyrir jafnlaunavottun eða jafn/kven-eitteðaneitt,“ segir Sigríður Rut Júlíusdóttir lögmaður og virðist tala fyrir munn margra.

Landsréttur tekur til starfa þann 1. janúar 2018 og hann munu skipa:

Aðalsteinn E. Jónasson, Arnfríður Einarsdóttir, Ásmundur Helgason, Davíð Þór Björgvinsson, Hervör Þorvaldsdóttir, Ingveldur Einarsdóttir, Jóhannes Sigurðsson, Jón Finnbjörnsson, Kristbjörg Stephensen, Oddný Mjöll Arnardóttir, Ragnheiður Bragadóttir, Ragnheiður Harðardóttir, Sigurður Tómas Magnússon, Vilhjálmur H. Vilhjálmsson, Þorgeir Ingi Njálsson.