Óræð skref eftir bankabólu

Fjárfestar, greinendur og aðrir markaðsaðilar eru sammála um að talsverð óvissa, jafnvel taugatitringur, ríki á hlutabréfamörkuðum í hinum vestræna heimi um þessar mundir. Gengi hlutabréfa, sem fyrir um hálfu ári stóð í methæðum, hefur almennt lækkað hratt upp á síðkastið, mörg hver um allt að fimmtíu prósent og meira. Mesta lækkunin er á gengi bréfa hjá bönkum og fjármálafyrirtækjum.

Lausafjárkreppan, sem rót á að rekja að mestu til mikilla vanskila á áhættusömum undirmálslánum, líkt og greiningardeild Kaupþings kallaði lán þessi sem veitt voru einstaklingum með litlar tekjur og lélegt lánshæfi til íbúðakaupa í Bandaríkjunum fram undir mitt síðasta ár, hefur hrint af stað alvarlegri keðjuverkun sem geti aukið til muna hættuna á efnahagskreppu vestanhafs, að margra mati.

Bandaríski fjárfestingarbankinn Merrill Lynch fullyrðir í nýlegri skýrslu að lokahöggið hafi verið rekið á föstudag í síðustu viku þegar tölur um atvinnuþátttöku voru birtar. Atvinnuleysi mældist fimm prósent í jólamánuðinum. Það er 0,3 prósentustiga aukning á milli mánaða og ívið meira en reiknað var með. Þá hefur fasteignasala dregist mjög saman og ekki verið með dræmara móti í tólf ár. Þeir allra svartsýnustu segja dyrunum hafi verið hrundið upp á gátt fyrir efnahagskreppu. Líkt og bent var á í áramótablaði Markaðarins segja aðrir að ástandið á geti jafnað sig um mitt ár og hugsanlega geti fjárfestar á ný fengið fast land undir fætur á seinni hluta þess.

Fjárfestar, jafnt innlendir sem erlendir, bíða óþreyjufullir eftir ársuppgjörum fyrir­tækja, ekki síst í fjármálageiranum, enda reiknað með að þar leynist lyklarnir að því sem koma skuli. Talsverðrar óvissu gætir hins vegar hvað þar megi finna. Sumir segja ljóst að fyrirtækin komi mörg hver ekki vel inn í nýja árið en bæta við að slíkt hafi mátt sjá fyrir, leiðréttingin komin fram í verðlagningu hlutabréfa og muni markaðurinn jafna sig um mitt ár. Þeir svartsýnu óttast hins vegar að lausafjárkreppan hafi bitið fastar í flest fyrir­tækin en reiknað hafi verið með, ekki síst í fjármálageiranum, og sjá dökkt framundan.

Menn eru sammála um að samverkandi þættir liggi til grundvallar fjármálakreppunni, sem einnig hefur verið kölluð bankabólan. Í fyrsta lagi liggur einn anginn í mikilli hækkun á fasteignaverði víða um heim, þar á meðal hér á landi og lánveitingum banka og fjármála­fyrirtækja til fasteignakaupa. Samkvæmt vefsvæði Global Property Guide, sem heldur utan um upplýsingar um þróun fasteignaverðs um heim allan hefur mesta verðhækkunin orðið í gömlu Austantjaldslöndunum. Þar á hlut að máli tiltölulega nýfengið sjálfstæði ríkjanna, bættur efnahagur íbúanna og innganga í Evrópusambandið. Þá hefur fasteignaverð rokið upp síðastliðin ár í Asíu, ekki síst á þéttbýlustu svæðum í Kína.

Þróunin hefur verið á hinn veginn upp á síðkastið víðast hvar, ekki síst í Bandaríkjunum en þar hefur fasteignabólan kólnað hratt. Breytingarnar eru mismiklar eftir svæðum enda eðlilegt að mesta lækkunin verði þar sem mesta hækkunin hafi verið upp á síðkastið.

Fram til þessa hefur nægt fjármagn verið til á markaðnum og dyrnar galopnar að því fyrir bæði einstaklinga og fyrirtækja í kauphugleiðingum. Bankar og fjármálafyrirtækja komu að sjálfssögðu til móts við fólk í kauphugleiðingum og bauð þeim lán til kaupa á fasteign. Lánin voru eins og gengur af ýmsum toga. Íslensku viðskiptabankarnir tóku þátt í leiknum er þeir hófu að veita fasteignalán um svipað leyti og fasteignabólan var að taka stökkið hér síðla árs 2004. Lánin vissulega mishá, hundrað prósent af kaupverði íbúðar þegar mest lét. Lánshlutfall Íbúðalánasjóðs var til skamms tíma jafn hátt. Allir lánveitendur sáu síðar að sér og lækkuðu lánshlutfallið á endanum. Fasteignaverð hækkaði eðlilega eftir því sem fjármagn og skuldsetningar urðu ódýrari.

Eftir því sem vanskilaaukning á undirmálslánamarkaði jókst síðasta sumar lokuðust dyr bankanna að fjármagni hægt og bítandi enda þurftu margir þeirra, ekki síst bankar í Bandaríkjunum og Bretlandi, að hafa sig allan við til að koma í veg fyrir lausafjárþurrð.

Ljóst er að dyrunum hefur víða verið lokað fyrir lánsfé til jafn umsvifamikilla fyrirtækjakaupa og síðastliðin misseri en það fjármagn sem enn er veitt fæst gegn háum vöxtum. Þeir heppnu, fyrirtækin sem tryggðu sig fyrir fjármagni, svo sem í formi leyfa til skuldabréfaútgáfu á jaðarmörkuðum, svo sem í Asíu, Miðausturlöndum, Kanada, Ástralíu og víðar, eru hins vegar með pálmann í höndunum. Guðni Aðalsteinsson, framkvæmdastjóri fjárstýringar hjá Kaupþingi, sagði í Fréttablaðinu á dögunum, að bankinn hefði verið framsýnn þegar hann sótti um leyfi til skuldabréfa­útgáfu í Japan fyrir tveimur árum. Kollegar hans á Norðurlöndunum hafi fundist gjörningurinn vart fyrirhafnarinnar virði þar sem vaxtaálag var þá hærra en í Evrópu. Það er nú sambærilegt, að hans sögn.

Það er ekki ofsögum sagt að síðastliðin þrjú ár hafi ríkt eitt mesta góðærisskeið sem heimshagkerfið hafi gengið í gegnum í rúm þrjátíu ár, líkt og dr. Pedro Videla, prófessor í hagfræði við Roosevelt University í Chicago í Bandaríkjunum og við Universidad Adolfo Ibánez í Chile, benti á í erindi sínu á vegum Kaupþings í maí í fyrra. Á sama tíma hefur verðbólga aukist jafnt og þétt í flestum löndum á móti. Slík þróun er alla jafna undanfari niðursveiflu og samdráttarskeiðs og líkist um margt netbólunni svonefndu sem sprakk með látum skömmu eftir síðustu aldamót.

Nokkrar mismunandi túlkanir eru reyndar á því hvað teljir til samdráttarskeiðs. Alla jafna er það þegar dregið hefur úr hagvexti í hálft ár og lengur og verðbólga eða verðhjöðnun átt sér stað. Þá aukast líkurnar enn frekar á samdrætti þegar dregur úr framleiðni og atvinnuþátttöku líkt og í Bandaríkjunum í enda síðasta árs.

Ótti fjármálasérfræðinga er ekki úr lausu lofti gripinn. Aukið atvinnuleysi samhliða kólnun á fasteignamarkaði í Bandaríkjunum getur leitt til þess að neytendur þar dragi saman seglin. Slíkt getur komið harkalega niður á einkaneyslu. Það getur svo aftur haft alvarlegar afleiðingar í för með sér, sérstaklega þar sem um sjötíu prósent af hagvexti vestanhafs er drifinn áfram af einkaneyslu. Minni einkaneysla og samdráttur í hagvexti í Bandaríkjunum getur síðan haft keðjuverkandi áhrif því tæpur þriðjungur hagvaxtar í heiminum kemur þaðan.

Máli sínu til stuðnings benti Videla á tengsl Bandaríkjanna og Kína, en bæði löndin eiga stóran skerf í hagvexti á heimsvísu. Náið viðskiptasamband hefur verið á milli landanna um árabil. Dragi úr eftirspurn í Bandaríkjunum getur það leitt leitt minni útflutnings frá Kína og því megi ætla að samdráttaráhrifa muni gæta þar á næstunni og jafnvel víðar í Asíu.

Nokkuð hefur dregið nú þegar úr innflutningi í Bandaríkjunum enda gengi bandaríkjadals afar lágur gagnvart helstu gjaldmiðlum, ekki síst evru. Það hefur svo aftur dregið úr útflutningi frá evrusvæðinu og vakið upp harmakvein hjá forsvarmönnum atvinnugreina í álfunni en þeir hafa þrýst mjög á evrópska seðlabankann að lækka vexti, draga þar með úr styrkingu evrunnar.

Seðlabankar víða um heim hafa gripið til ýmissa ráða til að sporna gegn lausafjárþurrðinni og hugsanlegu samdráttarskeiði. Seðlabankar í Bandaríkjunum, Kanada, Ástralíu, í Bretlandi og evrusvæðinu hafa allir dælt inn fjármagni á markaði auk þess sem fjármálafyrirtækjum hefur gefist kostur á að sækja sér fjármagn á lægri vöxtum en alla jafna hefur gefist. Þá hafa aðrir bankar, svo sem seðlabankar Bandaríkjanna og Englandsbanki í Bretlandi lækkað stýrivexti í fyrsta sinn í áraraðir í von um að halda lífi í neyslunni. Í ofanálag náðu bandarísk stjórnvöld samkomulagi við þarlend fasteignalánafyrirtæki þess efnis að „frysta“ vexti undirmálslána til fimm ára til að draga úr vanskilaaukningu og koma í veg fyrir upptöku eigna og gjaldþrota samfara þessu.

Seðlabankar eru á milli steins og sleggju nú um stundir, líkt og Tryggvi Þór Herbertsson, forstjóri Askar Capital og fyrrum forstöðumaður Hagfræðistofnunar Háskóla Íslands, benti á í áramótablaði Markaðarins. Tryggvi benti á að merkilegt hafi verið að fylgjast með viðbrögðum bankanna enda hafi þeir horfið frá verðbólgumarkmiðum sínum og ýmist haldið stýrivöxtum óbreyttum eða lækkað þá til að bregðast við ástandinu.

Líkt og fram kom bæði í máli Davíðs Oddssonar seðlabankastjóra og fleiri í enda síðasta árs, eru blikur á lofti í efnahagsmálum bæði hér og erlendis og vegur hún þyngra á vogarskálunum en verðbólguhættan.

Bandaríski seðlabankinn hefur til dæmis brugðist við stöðunni með snarpri lækkun stýrivaxta í þrígang frá því í haust í fyrra og keyrt þá niður úr 5,25 prósentum í 4,25 prósent. Flest bendir til að hann muni endurtaka leikinn í enda þessa mánaðar en vonast er til að bankinn lækki vextina um allt að 50 punkta hið mesta. Gangi það eftir fara vextirnir í 3,75 prósent og hafa ekki verið lægri þar í landi síðan síðla árs 2005.

Vaxtaákvörðunardagur er í Bretlandi og á evrusvæðinu á morgun. Flestir greinendur telja líkur á að bankarnir haldi báðir stýrivöxtum óbreyttum í ljósi aðstæðna á mörkuðum þrátt fyrir verðbólguþrýsting í hagkerfinu, að mati Bloomberg-fréttaveitunnar. Vissulega er úr vöndu að ráða. Eða eins og Tryggvi Þór bendi á í áramótablaði Markaðarins: „Þetta sýnir hve gríðarlega alvarleg staðan er,“ sagði hann.