Sögumaður deyr

Arthur Miller varð frægur fyrir tvennt: beztu leikritin sín og lakasta hjónabandið. Hann afréð ungur að verða rithöfundur, helzt leikskáld, og framfleytti sér í háskóla með því að vinna í þrígang til verðlauna fyrir leikritun. Fyrsta verkið hans, sem komst á fjalirnar í fínu leikhúsi, kolféll eftir fjórar sýningar á Broadway. Næstu verk náðu ekki upp á svið. Hann ákvað að gera eina tilraun enn: nú var annaðhvort að duga eða drepast. Allir synir mínir (1947) sló í gegn og gekk nokkur hundruð sinnum fyrir fullu húsi og var fest á filmu árið eftir. Þessu næst skrifaði Miller Sölumaður deyr (1949); það tók hann sex vikur. Honum brá í frumsýningarlok, þetta var í Fíladelfíu, því að lófatakið lét á sér standa, lengi: áhorfendur sátu grátandi í sætum sínum og gátu sig hvergi hreyft. Þegar þeir höfðu jafnað sig, ætlaði lófatakinu aldrei að linna. Viðtökurnar í New York nokkru síðar voru engu lakari. Miller öðlaðist heimsfrægð í einni svipan. Leikritið var fært upp í Þjóðleikhúsinu 1951 undir stjórn Indriða Waage, og það hefur æ síðan verið fastagestur á fjölum íslenzkra og erlendra leikhúsa. Þessi tvö verk Millers fjalla um menn, sem brotna undan álagi, sem þeir ættu þó að standast, og stytta sér aldur. Í Allir synir mínir verður starfsmaður flugvélaverksmiðju uppvís að ábyrgð á því að hafa selt gallaða varahluti í vélar, sem höfðu farizt, fjölskyldan snýst gegn honum, og hann gefst upp. Í Sölumaður deyr verður fjölskyldufaðir uppvís að sjálfsblekkingu, framhjáhaldi, missir vinnuna o.fl. - og bugast. Miller tekst að vekja samúð áhorfenda með veiklunduðu fólki, sem verður þó einkum fyrir barðinu á sjálfu sér. Næsta verk Millers var Í deiglunni (1953). Það fjallar um öldungadeildarþingmanninn Joseph McCarthy og ofsóknirnar, sem hann magnaði á hendur meintum kommúnistum í Bandaríkjum samtímans - ofsóknir, sem lögðu fjölda fólks í rúst og kostuðu suma lífið. Miller var um svipað leyti dreginn fyrir þingnefnd á vegum McCarthys og krafinn um nöfn sálufélaga sinna, en hann harðneitaði að nefna nöfn og hafði raunar ekkert að fela. Hann var dæmdur í fangelsi fyrir að vanvirða þingið með því að þegja, en sektardóminum var snúið við í áfrýjunarrétti tveim árum síðar. Miller segir söguna í leikritinu með því að lýsa galdraofsóknum í Salem í Massachusetts 1692. Þegar leikritið var sýnt í Póllandi, sá hann tárin streyma niður kinnar gestgjafa sinna, pólskra kommúnista: þeir skildu, að verkið fjallaði einnig um ofsóknir þeirra á hendur saklausu fólki. Þetta leikrit hefur verið sýnt víðar um heiminn en önnur verk Millers, m.a. í Kína, eins og Sölumaðurinn. Þegar hann kvæntist Marilyn Monroe 1956, hætti Miller að skrifa leikrit: Marilyn var fullt starf. Hjónabandið stóð í fimm ár. Marilyn stytti sér aldur skömmu eftir skilnaðinn. Hann fylgdi henni ekki til grafar til að forðast ljósmyndarana. Hann var þá aftur byrjaður að skrifa leikrit - um hana. Eftir syndafallið (1964) var endursýnt í New York í fyrra. Enginn hefur getað tekið fullt mark á þeirri skoðun Millers, að persónur verksins eigi sér engar sérstakar fyrirmyndir. Hann hafði snúið baki við einum bezta vini sínum fyrir að nefna nöfn í vitnaleiðslum McCarthys á Bandaríkjaþingi og setti nú einkalíf nýlátinnar eiginkonu sinnar á svið - og sættist við vin sinn. Miller bar sig heldur aumlega undan gagnrýnendum. Þeir sögðu sumir, að honum hefði farið aftur: hann hefði aldrei náð sér á strik eftir Sölumanninn eða Horft af brúnni (1955), sem fjallar um innflytjendur í New York. Miller hélt því fram, að bandarískt leikhús væri í dauðateygjunum: leikhúsin á Broadway dygðu ekki lengur til annars en að setja upp söngleiki. Glerbrot (1994) fjallar um gyðingaofsóknir og vann til verðlauna í London. Hann hélt áfram að skrifa fram í andlátið á fimmtudaginn var. Síðasta leikritið hans - þau urðu 24 - var frumsýnt í Chicago í vetur sem leið og fékk misjafna dóma. Miller var í rauninni rammpólitískt leikskáld. Ritgerðir hans og greinar, sem hann birti á víð og dreif, sumar t.d. í New York Times, fjalla margar um stjórnmál. Einmitt þetta hafa sumir fundið að síðari leikritum hans: of mikil predikun, segja menn, of lítið drama. Hann gaf ritgerðirnar út á bók fyrir fáeinum árum, Bergmál um ganginn (Echoes down the corridor, 2000). Safnið spannar allan síðari helming 20. aldar, frá 1944 til 2000.